Afgelopen woensdag 3 oktober is tot ons groot verdriet Bert Altena overleden. Met zijn dood verliezen wij niet alleen een vriend, maar ook één van de drijvende krachten achter het museum en het fonds, Domela-kenner, iemand die altijd bereid was zijn steentje bij te dragen. Wij zullen Bert ongelooflijk missen.
In memoriam Bert Altena
Op 11 oktober sprak Rudolf de Jong voor het Ferdinand Domela Nieuwenhuis-Fonds bij de uitvaart van Bert Altena. De tekst van zijn toespraak geven wij hieronder integraal weer.
‘We zijn de bouwers van de tempel niet. We zijn slechts de sjouwers van de stenen.’ Deze uitspraak is van de grote socialiste Henriëtte Roland Holst die bewondering had voor de grote anarchist Domela Nieuwenhuis. Deze had als lijfspraak ‘Ik mag ten gronde gaan, als ik maar nuttig ben geweest’.
Bert Altena heeft in zijn leven deze schone uitspraken volledig naast zich neergelegd. Daardoor is hij zo’n aardig mens geworden. Zijn commentaar op de uitspraken zou als volgt kunnen zijn geweest.
Ten eerste: Ik ben niet te beroerd om met stenen te sjouwen, maar ik zal zelf wel bekijken wat het praktische nut ervan is. Ten tweede: Ik ben niet uit de kerk gestapt om naast die kerk een andere tempel te bouwen. Ten derde, en het belangrijkst: Je tast er de vrijheid van anderen enigszins mee aan.
Want je legt degenen die na jou komen de morele plicht op, of misschien een schuldcomplex, om die tempel, waar jij zo voor sjouwde, ook te gaan bouwen. Misschien willen ze liever gaan bikkelen met die stenen of er een Frans restaurantje mee gaan bouwen in de Champagnestreek.
Voor Bert gold, het leven is om geleefd te worden en dat moet je zo goed mogelijk doen. Een goed leven is niet hetzelfde als een goed leventje waarbij je denkt aan alleen maar genieten. Het goede leventje hoort wel bij een goed leven. Bert heeft genoten van de goede dingen van het leven. Vooral van muziek, literatuur, tentoonstellingen en andere culturele genoegens waaronder de culinaire cultuur niet de minste was.
Eén genoegen heeft hij zich echter ontzegd. Het prettige gevoel dat je kan hebben als je bij bepaalde gelegenheden een net pak met een das aanhebt. Dat heb ik nu dus maar gedaan.
De prachtige foto van Bert op de rouwkaart geeft zijn geluksgevoelens prachtig weer. Ik had hem voor mij staan toen ik deze speech voorbereidde. De foto heeft ook iets symbolisch. Op de achtergrond een prachtig, hoewel wat vaag, vergezicht dat zijn idealisme weergeeft. De voorgrond is hard en somber, zoals de werkelijkheid van onze wereld. Bert staat er als de idealist met de realiteit voor ogen. Overigens zag hij in de realiteit meer zonnige plekken dan de voorgrond die de foto toont. Deze foto is genomen op de Etna, een constant vuurspuwende berg is Bert echter nooit geweest.
Bij een goed leven hoort ook het nuttig zijn. Dat is Bert op veel manieren geweest. Bert was een eminent historicus. Hier vielen maatschappelijk nut, genoegen en anarchistisch idealisme trouwens samen. Andere sprekers zullen over de historicus spreken en in het periodiek van de Erasmus Universiteit is er al over geschreven.
Twee aspecten haal ik echter naar voren. Berts vermogen om vragen te formuleren bij zijn onderzoekingen. Zijn, te weinig gewaardeerde, dissertatie is er een voorbeeld van. En dan zijn er zijn vele artikelen en studies over Domela Nieuwenhuis, zowel in wetenschappelijke publicaties als in libertaire tijdschriften als De AS, dat ik hier ook een beetje vertegenwoordig.
Een grote verantwoorde biografie van Domela is nog nimmer verschenen. Wel verscheen een paar jaar terug een biografie die dat ten onrechte pretendeerde. Hetgeen bij Bert inderdaad zoiets als een vulkaanuitbarsting ten gevolge had. Met name over de pretenties. Een boek met alle studies van Bert over Domela zou zeer welkom zijn. We hebben dan in ieder geval een historisch volstrekt verantwoord boek over hem.
En hiermee kom ik aan Berts betekenis voor het Ferdinand Domela Nieuwenhuisfonds. Zo’n fonds heeft een bestuur. Zo’n bestuur vergadert. Zo’n vergadering – heel vaak in het museum in Heerenveen – daar moet je naar toe. En dat deden medebestuurslid Evert van der Tuin en ik in de auto van Bert die ons ophaalde. Bert stuurde de auto maar niet de conversatie. Die ging van de hak op de tak waarbij Bert altijd een grote en vooral interessante inbreng had.
Het kon gaan over van alles, een boek, een concert, een wandeling. Het kon gaan over de internationale politiek met Poetin en Trump. Of over de gemeentepolitiek in Bloemendaal waar Margot beroepshalve mee te maken had en waar volgens Bert regelmatig het ‘Bloemendaal first! Bloemendaal first! Bloemendaal first’ verdrongen werd door het ‘Me first! Me first! Ik eerst!’ van plaatselijke Trumps in vestzakformaat.
Of wij hadden het over een belangrijk historisch probleem zoals de huwelijksmoeilijkheden van Domela Nieuwenhuis met zijn vierde echtgenote, door Bert steevast aangeduid als Tante Pollewop. Een karakterisering waarmee de kern van het probleem op wetenschappelijk verantwoorde en ook voor de geïnteresseerde leek begrijpelijke wijze, haarscherp was geformuleerd. En zo arriveerden wij altijd zeer gemotiveerd ter vergadering.
In de rouwadvertentie hebben wij gezegd dat Bert het fonds decennialang gedragen heeft, als secretaris en voorzitter. Bert heeft echter veel meer, zeg maar van alles, op zich genomen in de loop der jaren. Hadden we alles opgesomd dan zou het fonds vanwege de advertentiekosten thans failliet zijn.
Bert had veel gezag, door zijn inbreng en zijn inzet, maar hij streefde nooit naar iets wat op macht zou lijken. Berts anarchisme zou ik als volgt willen omschrijven. ‘Een streven naar verhoudingen tussen de mensen waarin de machtsverhoudingen zo veel mogelijk zijn verdwenen. En dit op alle niveaus van het persoonlijke en maatschappelijke leven.’ De woorden ‘zo veel mogelijk’ geven ook zijn vermogen tot relativeren aan.
In de geschiedenis van de anarchistische beweging komt men ook wel anders tegen. Bijvoorbeeld bij redacteuren van tijdschriften die decennialang op uiterst verdienstelijke wijze werkzaam zijn geweest maar heel moeilijk afstand van hun positie kunnen doen. Doen ze het toch, dan kunnen ze soms maar moeizaam verkroppen dat het werk door anderen op heel andere wijze en niet volgens de gewoontes van hun ‘tempeltje’ wordt voortgezet.
Bert domineerde niet, niet achter het stuur, niet in het bestuur. Hij maakte zijn anarchisme waar. Tot het laatst toe. Zijn laatste mail aan ons, bestuursleden, dateert van 21 september, dertien dagen voor zijn sterven. Hij was opgegeven door de artsen en lag thuis. Hij schreef ons het volgende.
‘Beste vrienden en vriendinnen,
Jullie zullen inmiddels begrepen hebben dat ik de vergaderingen niet meer zal kunnen bijwonen. Ik wil jullie daarom hartelijk bedanken voor alle vriendschap. Ik heb die altijd op hoge prijs gesteld.
Het ga jullie en het Fonds goed
Bert’
We nemen afscheid van een bestuurslid die het fonds gedragen heeft. Maar bovenal van een lieve vriend die een goed leven heeft geleid.
Klik hier voor een in memoriam op de website van de Erasmus Universiteit.
Klik hier voor een in memoriam op de website van de Volkskrant.
Klik hier voor een naschrift op de website van Trouw.
Klik hier voor een in memoriam uit anarchistisch tijdschrift Buiten de Orde.
Klik hier voor een in memoriam op de website van de International Association of Labour History Institutions.
Klik hier voor een in memoriam op de website Krapuul.nl.