Levend verleden

In deze reactie wordt de blijvende aanwezigheid in Heerenveen van het Ferdinand Domela Nieuwenhuis-Museum bepleit. Daartoe wordt

Cultuur en het Ferdinand Domela Nieuwenhuis-Museum

Van het begrip ‘cultuur’ bestaan verschillende definities. Je zou een glijdende schaal kunnen maken van zeer brede definities naar zeer smalle. Bij de laatste zou onder cultuur vooral verstaan worden kunst met een grote K: klassieke muziek, de grote schilders die in musea hangen, hoogwaardige bellettrie. Een zeer brede definitie is door de Britse cultuurwetenschapper Raymond Williams gegeven: “culture is a whole way of life”. Deze notie van cultuur speelt een rol wanneer we spreken over de botsing van culturen, interculturaliteit en multiculturaliteit. Cultuur in deze zin staat ook op de achtergrond bij inburgeringsprocessen. Het Ferdinand Domela Nieuwenhuis-Museum hanteert een definitie van cultuur die in de richting van Raymond Williams gaat. In het museum staan normen en waarden centraal, opgehangen aan leven en werken van Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Hij was in Nederland de belangrijkste vertegenwoordiger van een vrijheidlievend socialisme. Dat socialisme verbindt een visie op de ideale maatschappij met een idee over de ideale mens. Recht voor Allen en De Vrije Socialist, titels van de bladen die Domela Nieuwenhuis uitgaf, geven in het kort zijn programma weer. Hoe dienen mensen zich tot elkaar te gedragen en tot wat voor samenleving leiden de ideeën daarover? Het museum stelt het leven van Domela Nieuwenhuis, die aan de basis heeft gestaan van zowel de socialistische als anarchistische beweging in Nederland, voor om te laten zien hoe hij over deze zaken is gaan denken. Het gaat erom, de bezoeker te laten nadenken over grote vragen des levens, over rechtvaardigheid, individuele vrijheid en gezamenlijke verantwoordelijkheid. Daarom gaat het verhaal dat in het museum wordt gepresenteerd minder over de donkere kanten van de geschiedenis (die er natuurlijk zijn) en meer over de vraag wat we eraan kunnen doen. Domela Nieuwenhuis was een positief mens en in die geest is het museum ook ingericht.

Domela Nieuwenhuis was niet alleen maar een politicus, hij was veel meer nog een volksopvoeder die zich bekommerde om een brede ontwikkeling van de arbeiders. In het algemeen probeerde hij te compenseren wat de arbeiders in gebrekkig onderwijs tekort waren gekomen. De bladen die hij uitgaf, stonden vol met artikelen over bijvoorbeeld andere delen van de wereld, natuurkunde, sterrenkunde, geschiedenis. Speciale aandacht schonk deze gewezen dominee aan Bijbelverhalen. Veel arbeiders waren immers hun geloof kwijt geraakt en hij wist maar al te goed dat ze daarmee in een geestelijk gat konden vallen. Daarom liet hij zien hoe je met een iets andere blik ook als godsdienstloze nog veel uit de Bijbel kon leren.

Deze visie op Domela Nieuwenhuis vormt de basis van de activiteiten van het Domela Nieuwenhuis-Museum en dan gaat het niet alleen om de vaste tentoonstelling, maar ook om de activiteiten die daar rond omheen werden en worden georganiseerd.

Waarom naar Heerenveen?

Het Domela Nieuwenhuis-Museum is sinds 1925 op verschillende locaties in Amsterdam gehuisvest geweest. Het was het eerste en enige museum in ons land gewijd aan een socialist en als zodanig een teken van de warme gevoelens die zijn aandenken in den lande opriep. Uit commentaren in het bezoekersregister blijkt overigens, dat hij die gevoelens ook nu nog oproept. Per slot van rekening stond hij mede aan de wieg van het Nederlandse socialisme of het nu gaat om de sociaaldemocratie of om het vrije socialisme. In 1998 was het Domela Nieuwenhuis-Museum op zoek naar een nieuwe ruimte. Tijdens die zoektocht diende zich het Museum Willem van Haren aan. De toenmalige directeur, Ad Geerdink, zag in de komst van het museum een mooie gelegenheid om de activiteiten van zijn museum te verbreden. Domela Nieuwenhuis was immers niet alleen een nationale figuur, maar zelfs een persoon van internationale importantie. Bovendien was hij iemand voor wie socialisme een levenshervorming betekende en die dus op tal van terreinen actief was: vredesbeweging, drankbestrijding, vegetarisme, vrijdenkerij. Je zou dus kunnen zeggen dat Domela een venster op de wereld is.

Het Domela Nieuwenhuis-Fonds, eigenaar van het museum, meende van zijn kant dat Heerenveen een heel geschikte plaats was en stemde dan ook enthousiast met verhuizing naar Friesland in. Domela Nieuwenhuis was immers als eerste socialistische lid voor het district Schoterland in de Tweede Kamer gekozen en zijn eerste daden daar hadden te maken met de leef- en werkomstandigheden van de veenarbeiders. Heel bijzonder was dat hij elk jaar in het Posthuis verantwoording aflegde voor zijn optreden in het parlement. Bij de herverkiezingen van 1891 logeerde hij met Bertha Godthelp, zijn vierde echtgenote en afkomstig uit Harlingen, in volksgebouw Aurora (aan de Verlengde Dracht). Vervolgens was Zuidoost-Friesland Heerenveen heel lang “Domelaland”. Kortom Domela Nieuwenhuis had een duidelijke band met Heerenveen en de gemeente omgekeerd met hem. Nu vormen het Museum Heerenveen, het Domela Nieuwenhuis- Museum, het Museum Opsterlân in Gorredijk en het It Damshûs in Nijbeets een prachtig complementair geheel, dat nog verder uitgebouwd zou kunnen worden.

Verhouding tot het Museum Heerenveen

In 1999 werd in een contract tussen de Stichting Museum Willem van Haren en het Ferdinand Domela Nieuwenhuis-Fonds vastgelegd dat het Domela Nieuwenhuis- Museum voor een periode van 35 jaar in bruikleen werd gegeven met een stilzwijgende verlenging van nog eens 35 jaar. Op grond van het perspectief dat dit contract bood, heeft het Fonds met iets meer dan een kwart van zijn kapitaal bijgedragen aan de inrichting van het nieuwe museum.

Bijdrage van het Domela Nieuwenhuis-Museum aan Heerenveen

Domela Nieuwenhuis is, als gezegd, een persoon van nationale importantie en het Domela Nieuwenhuis-Museum is bovendien het enige museum dat aan leven en werken van een socialist is gewijd. Het is niet voor niets dat cameraploegen graag naar Heerenveen komen, als ze iets uit de geschiedenis van het Nederlandse socialisme willen laten zien, of dat het blad voor geschiedenisleraren, Kleio, zo enthousiast is over het museum (zie Bijlage 1). De afgelopen VARA-serie ‘de Strijd’ is een recent bewijs van de belangstelling van de televisie. Deze week komt de EO op bezoek. In november 2016 is bovendien het boek Vrijdenken en Humanisme in Nederland uitgekomen met daarin beschreven 40 plekken van herinnering. Een van de vier Friese plekken is het Domela Nieuwenhuis-Museum.

Met het Domela Nieuwenhuis-Museum kan de gemeente Heerenveen inwoners en bezoekers iets bieden, dat noch het Museum Heerenveen noch het museum Belvedère kan, namelijk een beeld geven van de brede betekenis van de socialistische beweging in Friesland en Nederland in het algemeen, toen en nu. Immers vragen van humaniteit, rechtvaardigheid en vrijheid houden ons nog steeds bezig. Die brede betekenis kan moeiteloos uitgebreid worden naar de wereld van de kunst. Daarnaast roept het museum op om na te denken over de waarden die daar aan bod komen.

Het museum probeert naar vermogen deze aspecten vorm te geven. De vaste tentoonstelling heeft als leidraad Domela Nieuwenhuis de volksopvoeder. Ze maakt gebruik van originele documenten en van de boeken en meubilair van Domela Nieuwenhuis zelf. Op die manier is een bezoek aan het museum een heel bijzondere belevenis, zoals je ook vaak van bezoekers hoort. Het Domela Nieuwenhuis-Museum als belevenis was overigens een zeer belangrijk uitgangspunt bij de inrichting van de tentoonstelling. Naast de fysieke opstelling heeft het Domela Nieuwenhuis-Museum ook meteen een website laten maken, waarop informatie over de geschiedenis van het museum te vinden is, naast informatie over het leven van Domela Nieuwenhuis zelf. De bezoeker van de website kan ook vragen stellen. Van de website wordt gebruikt gemaakt door leerlingen van het middelbaar onderwijs, die een werkstuk over Domela Nieuwenhuis maken. Met het oog daarop heeft het museum in 2016 een nieuwe website laten maken, die niet alleen geschikt is voor mobiele telefoons, maar ook de mogelijkheid biedt meer materiaal aan de bezoeker ter beschikking te stellen. Via de website kan de bezoeker toegang krijgen tot het Domela Nieuwenhuis-archief, dat in Amsterdam bewaard wordt, en tot allerlei publicaties van en over de grondlegger van het Nederlandse socialisme. Met het oog op het onderwijs is tevens een lespakket gemaakt.

Naast de vaste opstelling laten kunsttentoonstellingen zien wat de invloed van Domela’s gedachtengoed op kunstenaars was: allereerst op zijn zoon Cesar en vervolgens (in 2011) op de kunstenaar Chris Lebeau (1878-1945). Voor 2017 is een tentoonstelling over Melle Oldeboerrigter gepland en voor 2018, het Culturele Hoofdstadjaar, aan de hand van een groot album dat hem in 1904 is aangeboden, een tentoonstelling over de kunstenaars (uit binnen- en buitenland, denk aan beeldend kunstenaars als Jan Toorop, Kees van Dongen, Walter Crane, Maximilien Luce, Edmond Marie Petitjean en allerlei schrijvers) rond Domela Nieuwenhuis. Deze kunstenaarstentoonstellingen zijn geen gewone tentoonstellingen. Waar andere musea zich doorgaans vooral op het kunstwerk richten, willen de tentoonstellingen van het Domela Nieuwenhuis-Museum de doorwerking van politieke overtuigingen op het kunstenaarschap laten zien. In het geval van Melle wordt bijvoorbeeld de aandacht gericht op zijn ervaringen in de anarchistische jeugdbeweging en de gevolgen daarvan op zijn werk: pacifisme, natuurbeleving, verzet tegen fascisme en nazisme. Dat levert een heel andere presentatie van de schilder op, een presentatie die naar onze verwachting ook landelijk aandacht zal trekken.

Zo probeert het Domela Nieuwenhuis-Museum op bescheiden schaal te bereiken, wat de musea in Assen en Zwolle zoveel intensiever kunnen doen: het op de landkaart zetten van de stad waarin ze gevestigd zijn. Echter, niet alleen door kunsttentoonstellingen probeert het museum een bredere groep mensen aan te spreken. Jaarlijks worden op de derde zondag van november Domela Nieuwenhuis-lezingen georganiseerd over een thema dat met de ideeënwereld van Domela Nieuwenhuis in verband staat. Aangezien die ideeënwereld zeer uitgestrekt was, zijn vrijwel alle onderwerpen mogelijk. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling dat de lezingen een propagandapreek voor de stellingen van Domela Nieuwenhuis zijn, maar ze worden wel gehouden om de luisteraars (en lezers van de gedrukte versie) aan het denken te zetten. In Bijlage 2 wordt een overzicht gegeven van de lezingen die tot nog toe gehouden zijn en die nog verkrijgbaar zijn.

Tenslotte willen we nog wijzen op een nieuw initiatief dat het gedachtengoed van Domela Nieuwenhuis wil actualiseren. Het gaat om het Domela Nieuwenhuis Centrum voor zelfsturing. Dat heeft tot doel door middel van onder andere kennisverbreiding, workshops en lezingen initiatieven te steunen die zich richten op en/of uitgaan van vormen van zelfsturing (zoals bijvoorbeeld in zelfsturende teams) te inspireren, te ondersteunen en samen te brengen. Het plan is dat centrum een basis te geven in het Domela Nieuwenhuis-Museum. Vanuit dit initiatief bestaat ook het plan om in het Culturele Hoofdstadjaar 2018 een evenement te organiseren in Heerenveen rond het thema “Van wie is het Friese land?”

Het college van B&W van Heerenveen stelt voor dat het Museum Heerenveen, of zo nodig een andere ‘speler’, zich concentreert op “Het Verhaal van Heerenveen”. Het is voorshands niet duidelijk wat dat verhaal inhoudt, of zou het “de mix van handelsgeest, dynamiek en durf die de drie voorname heren bij de veenwinning in de zestiende eeuw tentoonspreidden” moeten zijn? Die loopt volgens de nota immers als rode draad door de geschiedenis van Heerenveen. Wij vermoeden dat deze vertelling als hoofdstuk in het verhaal van Heerenveen niet zou misstaan, maar dat verhaal zou, als het vertekening van de geschiedenis wil vermijden, ook andere hoofdstukken moeten hebben. Dan is het niet moeilijk om een hoofdstuk Domela Nieuwenhuis in te passen en dat hoofdstuk zou ook absoluut noodzakelijk zijn. We hebben al gewezen op de band van Domela Nieuwenhuis met Heerenveen, maar de beweging die hij in gang zette heeft zich natuurlijk ook na zijn dood kritisch verhouden tot de mix van de drie voorname heren. Wie een eerlijk verhaal van Heerenveen wil vertellen, kan moeilijk aan de massa de wereld van de happy few verkopen. Geschiedenis is juist zeer bemoedigend wanneer een ieder in zijn/haar situatie door haar aangesproken wordt. Pas dan wordt het verhaal van Heerenveen niet alleen een verhaal voor, maar ook een verhaal van het publiek. Goede geschiedenisverhalen wijzen op meerdere facetten, maken verschillende invalshoeken mogelijk en openen zich zo voor de vragen van het publiek. Dat kan het beste als ieder geluid een tegengeluid krijgt en voor dat tegengeluid biedt het Domela Nieuwenhuis-Museum een prachtig orgaan.

Er is meer, want door de stem van Domela Nieuwenhuis te verweven in het verhaal van Heerenveen, komt vanzelf de vraag naar voren hoe mensen met elkaar om dienen te gaan. Dan zijn we aanbeland bij de brede definitie van cultuur. Wie moet leren hoe de Nederlandse cultuur en samenleving functioneren, moet juist zo’n verhaal voorgeschoteld krijgen. Trouwens, wie denkt te weten hoe die cultuur en samenleving in elkaar steken of vindt dat ze anders zouden moeten worden ingericht, kan ook juist aan zo’n verhaal veel hebben.

Het is om deze redenen, dat wij het bijzonder zouden betreuren als het Domela Nieuwenhuis-Museum uit Heerenveen zou moeten verdwijnen. Heerenveen is geen afgesloten enclave maar ook deel van Nederland. Ook in het Westen wordt op Batavusfietsen gereden, in Thialf komen niet alleen Friezen en er worden niet alleen provinciale kampioenschappen bestreden. SC Heerenveen moet ook wel eens op bezoek in Eindhoven en Alkmaar komt naar het Abe Lenstrastadion. De Heerenveeners kijken en luisteren niet alleen naar Omrop Fryslân. Het is dus onjuist om het cultureel erfgoed te beperken tot deze gemeente en af te sluiten van de wereld om haar heen. De winst zit niet in een of-of vraagstelling, maar in een en-en oplossing.

Ferdinand Domela Nieuwenhuis Fonds
Februari 2017

Felicitatiekaartje van Wiebe Hielkema uit De Knipe ter gelegenheid van het 25-jarig redacteurschap van Domela Nieuwenhuis.